یکی از با‏غ های معروف ایرانی که در دوره زندیه و در زمان محمد تقی خان طراحی و ساخته شد، باغ دولت آباد یزد است. محمد تقی خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتر را احداث کرده و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت آباد رساند و سپس مجموعه حکومتی دارالحکومه خود را بنا نمود و این بنا که میبایست در اختیار نوادگان محمد تقی خان باشد، توسط میراث فرهنگی تملک شد و در حال حاضر زیر نظر محمد علی معزالدینی داماد نماینده ولی فقیه اداره می گردد. در اصلی این مجموعه در خیابان شهید رجایی قرار گرفته ‌است و در دیگری که در بلوار دولت آباد یزد قرار دارد ورودی نداشته و تقریباً در دست مرمت و بازسازی است، به همین علت تردد از در اصلی انجام می‌ گیرد. مرتفع ترین بادگیر شناسایی شده در ایران در این باغ می باشد. در اسناد مختلف تاریخی مساحت زمینهای باغ ۲ هزار جریب ذکر شده است و مساحت کل این باغ که محصور است حدود ۴۰ هزار متر مربع می باشد.

عناصر تشکیل دهنده باغ دولت آباد یزد عبارتند از چند عمارت شامل: عمارت سردر، عمارت بهشت آیین، عمارت تهرانی، عمارت مستخدمین یا خانه ی خدم و حشم، عمارت تالار آیینه، عمارت بادگیر، عمارت حرمسرا یا حرم خانه و آشپزخانه ها و دیوان خانه به شکل اصطبل تابستانه و زمستانه، ساباط، آب انبار، درشکه خانه، مثمن و همچنین در فضای باغ دارای حوض ها، قنات و جداول آب متعدد می باشد. از بهم پیوستن پنج رشته قنات، قنات تاریخی مهم و عظیم دولت آباد تشکیل شده که از ارتفاعات مهریز سرچشمه می گرفته و بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد و پس از به کار انداختن چند آسیاب آبی و مشروب نمودن بخشی از اراضی مهریز یزد و طی بیش از پنجاه کیلومتــر به یزد می رسیده است و آبادی هایی چند چون باغ دولت آباد، آبشاهی و خــرمشاه را در اطراف یزد آبیاری می نموده است. باغ در حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور آبیاری می گردد.

سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران بخش عمده آن از جمله عمارت هشتی و بادگیر باغ را که تخریب شده بود، مرمت کرد. کاربندی بسیار ظریف سقف هشتی اثر استاد علی اکبر خرمی معروف به استاد حاجی علی اکبر آخوند معمار میراث فرهنگی می باشد که به طرزی بسیار استادانه با دم گیری گچی و سیم گل اجرا گردیده است. ‏ ۳۳ متر بلندی بادگیر باغ دولت آباد از سطح زمین، نشانه تو انمندی و بلوغ فکر و دست معماران یزد و شاهکار مهندسی است. باغ از ردیف کاری درختان مختلف که عمده ترین آن ها را گل سرخ و سرو و کاج تشکیل می دهد برخورد ار می باشد. دیگر فضاهای با‏غ را گونه های مختلف درختان میوه به ویژه انار و انگور در برمی گیرد. به لحاظ فن توزیع آب و غنای طراحی معماری و هنر بستان پیرایی باغ دولت آباد یزد از مجموعه های دیدنی کشور محسوب شده و به همین دلیل در فهرست آثار تاریخی ثبت گردیده است.

در حوالی منطقه صفائیه و در پانزده کیلومتری جنوب شرقی یزد ، دو عمارت سنگی برج مانند مدور با فضای میان تهی بر بلندای کوهی کم ارتفاع و رسوبی به نام کوه دخمه قرار دارد که به دخمه یا دادگاه زرتشتیان یزد مشهور است که آن ها را با نام برج سکوت و برج خاموشان نیز می‌ شناسند. یکی قدیمی‌ تر است و به نام مانکجی هاتریا ( زرتشتی هندی‌الاصل ) معروف بوده و دیگری که مربوط به دوره قاجاریه می‌ باشد جدیدتر بوده و به نام گلستان معروف است. ارتفاع دیوار دخمه گلستان از سطح تپه ۶ متر و ۲۵ متر قطر دارد. دخمه مانکجی نیز پانزده متر قطر دارد و کارکرد این برج برای دفن جنازه‌ها بوده‌ است. محلي که زرتشتيان از دير باز تا حدود چهل سال پيش، اموات خود را طبق فرهنگ اصول و آداب و سنن مذهبي خود و طي انجام مراسم ويژه در آن مي‌نهادند تا خوراک پرنده‌ ها شود دخمه  نامیده می شود. استخوان‌ ها را نیز بعدها در چاهی می‌ ریخته‌ اند. این کار برای جلوگیری از آلوده شدن خاک انجام میشده است. محل دخمه را «دخمه گاه» يا مقبره مي ناميدند و هر دخمه اي داراي نگهبان بوده كه به او دخمه بان يا دخمه گاه يا شهر مقابر مي گفته اند.

سطح داخلی برج خاموشان یزد به صورت پهنه‌ گردی است که تمام آن با تخته سنگ‌های بزرگ پوشیده شده و سه بخش زنانه و مردانه و بچگانه دارد. وسط فضاي ميان تهي دخمه چاهي که به “استودان” معروف است وجود دارد که استخوان‌ هاي به جاي مانده از اجساد را داخل آن مي‌ ريختند.
با محاسبات دقیقی محل ساخت این دخمه ها که همه خارج از شهر یزد قرار دارند، مشخص می شد تا آلودگی با بارش باران و با وزش باد ، به سمت شهر منتقل نشود. این دخمه ها از گچ و خشت خام ساخته می شدند تا آلودگی های ناشی از فساد مردگان به زمین نرسد. بعد از اين‌ كه “مانكجي ليمجي هاتريا” معروف به مانكجي صاحب از طرف پارسيان بمبئي و در حدود ۱۴۰ سال قبل به عنوان نماينده انجمن بهبودسازی وضعیت زرتشتیان در ایران براي بهبود وضع ديني و اجتماعي زرتشتيان به ايران آمد، بعضي از دخمه‌ها كه مدتي مورد استفاده قرار داشتند نوسازي و تعمير و دخمه‌هاي جديدتري هم ساخته شدند. اما بعدها در كرمان از دهه ۱۳۲۰، در يزد از دهه ۱۳۴۰ به بعد،در تهران از اواسط دهه ۱۳۱۰ دخمه به كلي فراموش شدتبديل به آرامگاه گرديد.در ساختن دخمه اصولي همچون كوبيدن ۲۶۰ ميخ كوچك، ۳۶ ميخ متوسط و ۴ ميخ بزرگ بر زمين رعايت مي‌شد و صد نخ پنبه را يك ريسمان کرده و آن ريسمان را سه بار به گرد اين ميخها دور تا دور دخمه مي‌پيچاندند و هنگام كوبيدن هر ميخ يك يتا اهو زمزمه مي‌كردند و اول سروش باج تا ويدوا مروتي مي‌خواندند، سپس در ميان دخمه مي‌نشستند و صد اشم وهو و دویست يتا اهو خوانده و سیصد سنگ كوچك به ميان دخمه مي‌انداختند. پس از آن دخمه را بر روي اين مكان بنا مي‌كرده اند. چند عمارت آجری، سنگی، خشت و گلی و یا ترکیبی از آنها که از سازه های رفاهی این دوران به شمار می روند و به دوران صفویه تعلق دارند در دامنه ضلع شمالی کوه دخمه یزد دیده می شود.

در میدان امیرچخماق در شهر یزد مسجد میر چخماق یا امیر چخماق که در یزد به نام مسجد جامع نو نیز خوانده شده است واقع گردیده است. این مسجد در مجموعه امیرچخماق یزد قرار دارد که شامل مسجد و دو آب‌انبار (دوره تیموریان و قرن ۹ هجری) ، بازار و تکیه میباشد.

این مجموعه که امیر جلال‌ الدین چخماق از امرا و سرداران شاهرخ تیموری زمانی که به حکومیت یزد رسید با همکاری همسر خود ستی فاطمه خاتون برای آبادانی، شهر آن را بنیان نهاد، از آثار قرن نهم هجری می باشد. بانیان در مرکز شهر یزد و در شمال مسجد، میدانی ایجاد کردند که هنوز پابرجاست، این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. برخی از این آثار از جمله چهار سوقی بر روی کاروانسرا ساخته شده است ، در زمان شاه عباس احیاء گردیده است. میدان جلوی مسجد و سردر بازار اوایل قرن سیزدهم هجری تبدیل به حسینیه شده ‌است، البته چون ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج پیدا کرده ، آنچه مسلم است ، این مکان در آن زمان، نقش حسینیه را نداشته است.

بازاری به نام حاجی قنبر که از بناهای نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی است در شرق میدان امیر چخماق وجود دارد. این شخص که به امر جهانشاه قره قریونلو به حکومت یزد رسیده بود آثار دیگری هم در یزد بنا کرد، از آن جمله: بعدها بر سر در بازار بنای بلند و زیبایی که یکی از معـرف‌های شهر یزد است به اسلوب بناهای موجود در تکیـه‌های یزد سـاخته شد و هنگـامی که می‌گوینـد میرچخماق مرادشان همین بناست در حالی که از آثار امیر چخماق نیست.

دور خارجی گنبد مسجد و بر کمربند آن عبارت السلطان ظل الله… به کوفی بنایی تکرار شده است و محراب صحنه اصلی از کاشی معرق با ساختمانی مقرنس کاری شده است که در وسط آن سنگ مرمر بسیار خوش تراشی به اندازه ۳٫۳۸ در ۱٫۱۵ متر نصب گردیده است و یک گل مربع به اندازه ۵۴ در ۹۵ سانتیمتر در وسط مقرنس کاری نصب است. کتیبه‏ای از کاشی معرق به خط ثلث محمد الحکیم در سر در شرقی مسجد نصب است. گنبد مسجد ترکدار و خمیده است با کاشی سبز رنگ و پیرامون آن نیز کتیبه‏ای به خط کوفی قرار دارد. در حد فاصله تکیه و بازارچه حاجی قنبر آب انبار تکیه امیر چخماق واقع شده و احتمالاً قدمت آن به دوره صفویه می‌رسد که در حال حاضر به عنوان موزه آب در شهر یزد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وجود بادگيرها يكي‌ از شاخص‌ترين‌ نشانه‌ هاييست كه‌ منظره‌ عمومي‌ شهرهاي‌ استان‌ يزد را از ديگر شهرهاي‌ كشور متمايز مي‌سازد. در بین ایرانیان همواره شهر یزد به شهر بادگیرها معروف بوده است که در واقع این بادگیرها سیستم تنفسی شهر محسوب شده و از چهار بخش عمده تیغه ها، سقف، بدنه و قفسه ساخته شده اند که قاعده آنها اغلب به شکل مسدس یا هشت وجهی، مربع و مستطیل و بدنه آنها به صورت منشور یا مکعب مستطیل است که بیشتر در فضاهای قدیمی و مسکونی قرار دارند.

بر فراز محراب برخی مساجد مانند مسجد حاج محمد حسین اردکان، مسجد ریگ و مسجد ملا اسماعیل به زیبایی بادگیرهایی تعبیه شده است. جریان هوا در مسجد حاج محمد حسین ، به کانال هایی در کف مسجد هدایت می شود که در نوع خود بی نظیر است. بیشتر آب انبارهای درون شهری دارای بادگیرهایی هستند که به عنوان وسیله ای برای تهویه و خنک ماندن آب از آن ها استفاده می شده است، که تعداد آن ها بین یک تا شش بادگیر متغیر است می باشند. در مهریز یزد یک نوع بادگیر بی مانند دیگر که به فضای عمومی بازارچه ارتباط دارد نیز وجود دارد . بادگیرها برج هایی هستند که  از مصداق های بارز استفاده از انرژی های پاک طبیعت محسوب می شود و با توجه به نحوه ساختمان ویژه خود جریان طبیعی هوا را به داخل بناهای مختلف هدایت می کنند. در یزد بادگیر معمولأ در ضلع جنوبی حیاط خانه ها یعنی قسمت تابستان نشین خانه ساخته می شود. ‏بادگیرها جریان هوا را در داخل ساختمان برقرار کرده و به حوضخانه، کلاه فرنگی، تالار و زیر زمین مربوط میشود و ضمن تماس با عناصر رطوبت زا مثل درختان، جداره زیرزمین، حوض، باغچه، چوب و پایاب، کمبود رطوبت هوا را نیز جبران می کنند و برای مردم محیطی مطبوع برای زندگی در ایام گرم و توان فرسای تابستان فراهم می آورند. مصالح ساختمانی بادگیرها معمولاً از آجر، گل،گچ،خشت خام و چوب شورونه است که چوب شورونه از انوع چوب هاییست که در برابر حمله موریانه مقاوم و دارای استحکامی عالی می باشد. بادگیر همواره ‏تزثیناتی رابا گچ یا آجر به همراه دارد گرچه یک عنصر تأسیساتی است. بادگیرها نمایانگر منزلت اجتماعی و تشخص صاحب آن نیز بوده است که از طریق نوع تزئین ها و ارتفاع آن در یزد شناخته می شود.

مردم یزد به علت موقعیت ویژه جغرافیایی این استان ، تا اندازه ای از آمیختن با نژادهای غیر ایرانی مصون مانده اند و از نژاد آریادی و ایرانی هستند. افزون بر مهاجرت آریایی‌ها به ایران ، گروه‌های از ترک‌ها ، مسیحی‌ها و کلیمی‌ها و اعرب در دوره‌های بعد به این منطقه آمده و در این جا ساکن گردیدند.

مردم یزد به زبان فارسی رایج ، با پاره ای ویژگی‌های گویشی سخن می‌گویند و در میان شهرستانهای این استان برخی ویژگی‌های گویشی محسوس می باشد. نیم زبان‌های جدید ایرانی توسط زبان شناسان به دو دسته غربی و شرقی تقسیم شده است که لهجه یزدی که در بخش غرب فلات ایران تا حدود مرزهای ایران رواج دارد جز نیم زبان‌های مرکزی دسته غربی می باشد. زرتشتیان یزد به زبان نیاکان خویش یعنی « زبان فارسی دری » سخن می‌گویند، ولی این زبان به دلیل پاره ای عوامل فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی با زبان فارسی ترکیب شده و کم کم به فراموشی سپرده می‌شود. اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بعد از ونیز ایتالیا یزد می باشد که از سرزمینهای تاریخی و کهن ایران زمین است. بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون میبد را در بعضی از منابع به سلیمان پیغمبر، اسکندر مقدونی و (ابر کوه) را به ابراهیم پیغمبر و یزد را به ضحاک نسبت داده‌اند که بیانگر دیرینگی و قدمت پیشینیه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار می باشد. به سهم خود مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان گویای این پیشینه تاریخی است و آثاری چون نگاره‌های روی تخت سنگ کوه ارنان، دست افزارهای سنگی بدست آمده از دره‌های شیر کوه، غارهای استان و آثار معماری و شهر سازی باستانی، تکه سفالهای منقوش نارین قلعه میبد متعلق به دوره ایلامی و… نشان می‌دهد مدنیت یزد، در (رستاق و میبد) و (اردکان)، (مهریز و فهرج)، (یزد)، چهار کانون باستانی متمرکز بود. این منطقه را که در مسیر شاهراه‌ های باستانی (پارس – خراسان) و (ری – کرمان) قرار داشت، پژوهشگران جزء سرزمینهای دوردست مادها شمرده‌اند.

زبان مردم یزد

برخی ویژگی‌های گویشی در استان یزد میان شهرستانهای مختلف محسوس بوده و مردم یزد بسیاری از واژه‌ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خود حفظ کرده‌اند و به زبان فارسی رایج با گویش یزدی سخن می‌گویند. معتقدان به آیین زرتشتی در میان خود هنوز به زبان نیاکانشان سخن می‌گویند و به ویژه مراسم مذهبی خود را با این زبان انجام می‌دهند. بخشی از فارسی دری که فارسی خالص و اولیهٔ ایرانیان است گویش یزدی می باشد.

دین مردم یزد

گروه بزرگی از زرتشتیان ایران و اقلیت کوچکی از یهودیان در یزد ساکن هستند ولی بیشتر مردم یزد شیعه دوازده امامی و مسلمان می باشند.

یزد جلوه‌هایی از درخشانترین و باشکوه‌ ترین تمدن و میراث فرهنگی کهن دوره های مختلف تاریخی ایران را در خود جای داده است‌. ارتفاع یزد از سطح دریا ۱۲۱۵ متر و جمعیت آن ۴۳۲۱۹۴ نفر می باش. در این خطه تاریخ سکونت انسان از هزاره سوم پیش از میلاد فراتر رفته ، به طوری که طوایف در حال کوچ از بلخ به پارس‌ در عهد پیشدادیان این سرزمین را یزدان‌ نام نهادند و از آن پس یزد محل عبادت گردید. از مهم‌ترین مراکز اسکان اولیه این سرزمین به پهره (فهرج‌)، خورمیش‌، ادر (اردکان‌)، شواز، طرنج‌، عقدا و اشکذر، مهرپادین (مهریز) فهرشان‌ و قلاع موبدان (میبد) می‌توان اشاره کرد. شهر یزد در رأس تمام آبادی‌ های مزبور به عنوان محلی مقدس و پاک قرار داشته است‌.

شهرستان یزد جاذبه‌هاي جهانگردي بسیاری دارد كه از شاخص ترین آن‌ها مي‌توان به بقعه سيدركن‌الدين ، مجموعه تاريخي باغ دولت‌آباد، برج و باروي قديمي شهر، مسجد جامع كبير يزد، آب‌انبار شش بادگيري، مسجد جامع فهرج ، مسجد و تكيه امير چخماق و . . . اشاره كرد.قنات‌ها و آبادي‌هاي بسيار در زمان آل مظفر در آن بنا نهاده شد. منطقه یزد دارای میراث درخشانی از فرهنگ و تمدن كهن و ادوار مختلف تاریخی و یكی از سرزمین های باستانی اقوام ایرانی می باشد. عده ای از تاریخ نگاران معتقدند زندان مشهور اسکندر به دست اسكندر مقدونی ساخته شده است و بنای اولیه شهر یزد را به زمان وی نسبت داده اند و عده ای دیگر از تاریخ نویسان معتقدند شهری بنام یزدان گرد به فرمان یزدگرد اول در دوره ساسانیان در این محل بنا شده است. نام یزد به معنی فرخنده، مقدس و در خور آفرین می باشد و از همین عنوان گرفته شده است. شهر یزد به مفهوم سرزمین مقدس و شهر خدا می باشد. یزد به معنای مقدس و پاك و یزدگرد به معنای داده خدایی است.
ارتفاعات و قله‌ها، غارها، مناطق ییلاقی‌ و دره‌های سرسبز ، حیات وحش و شکارگاهها، چشمه سارها و به‌ ویژه جاذبه‌ های کویری که برخی از آنها جزء تفرجگاههای مهم مردم استان به شمار می‌آید از خصوصیات جالب توجه طبیعت یزد می باشد. از لحاظ کنش‌های فرهنگی نیز استان یزد جالب توجه و از لحاظ رفتارهای فرهنگی مردم‌ کانون گوناگونی‌ هاست و خصوصیات فرهنگی زرتشتیان در این بین از پیشینه تاریخی درخشانی برخوردار می باشد.زرتشتیان مراسم ویژه‌ای را که از دیدگاه جهانگردی‌ برای افراد مسلمان و پیروان سایر ادیان جالب توجه و دیدنی است‌ در روزهای معینی از سال طبق آئین زرتشت برگزار می‌کنند.
مرکز استان و شهرستان یزد در مرکز ایران که بین رشته‌های خرانق و شیرکوه و در دره‌ای وسیع قرار گرفته‌ است یزد می باشد. از مهم‌ترین عوامل پیشرفت این شهر در سده‌های گذشته اتابکان فارس به‌ شمار می‌روند و آبادانی یزد از سدهٔ پنجم هجری به بعد بوده است.
شهر یزد به شهر بادگیرها و شهر دوچرخه‌ها معروف است. استان یزد در حاشیه‌ی دشت‌های کویر لوت و در قسمت مرکزی فلات ایران ، با مساحتی حدود ۱۳۱۵۵۱ کیلومتر مربع ، چهارمین استان وسیع کشور محسوب می‌شود و از جنوب غرب با استان فارس، از شرق با استان خراسان شمالی، از شمال غرب با استان سمنان، از غرب با استان اصفهان، از شرق و جنوب شرق با استان کرمان و از شمال شرق با استان خراسان رضوی همسایه است. پناهگاه بسیاری از بزرگان و دانشمندانی بوده که در سده‌های هفتم و هشتم هجری و در زمان حملهٔ مغولان به ایران، این شهر را محل زندگی و سکونتگاه خود قرار داده بودند.
در استان یزد دو رشته کوه متفاوت از هم وجود دارد که اولی بخشی از کوه هایی است که در جهت‌شمال غربی،جنوب شرقی از مرکز ایران عبور کرده و به کوه‌های مرکزی ایران معروف می باشند و دومی شامل‌ رشته کوه هایی است که در مناطق شمالی و شرقی و مرکزی استان یزد قرار دارند.

خانقاه‌هاي فراوان در اين شهرستان نشان دهنده آن است كه اين منطقه محل و پناهگاه عارفان و صوفيان بوده است. بعضي از اين خانقاه‌ها مانند خانقاه و مسجد شيخ دادا در بندرآباد و بقاع شيخ علي سليمان در بيداد خويد ، خانقاه شيخ احمد فهادان و بقعه شاه نعمت الله ولي در يزد هنوز پابرجا می باشند.
رشته کوه‌های شیرکوه با ارتفاع ۴ هزار و ۷۵ متر بلندترین ناحیه استان بوده و در بخش جنوب غرب استان قرار گرفته و استان را با جهت شمالی شرقی ، جنوب شرقی به دو قلمرو غربی و شرقی جدا می‌کند. اما پست‌ترین ناحیه یزد ، که همراه با باتلاق‌های نمک است شمال تا شمال شرق را در بر می‌گیرد. شهرستان یزد شامل دو بخش زارچ و مركزی با شهرهای یزد، فهرج، اله آباد و محمد آباد، شاهدیه، حمیدیا و دهستان های فجر می باشد.