آب شرب در جزیره قشم برای نوشیدن انسان ، حیوانات و گیاهان ارزش بسزا و حیاتی دارد و به همین دلیل از ادوار قدیم با ساخت سد در راه ها ، دره ها و تنگه ها آب های شیرین فصل بارانی را جمع آوری نموده و به تدریج به مصرف کشت و شرب می رساندند.

سد گوران قشم:

این سد که سنگ بنای اولیه آن به دوران هخامنشیان و گوران (زرتشتیان یا گبران) مربوط می شود ، در هفتاد و هشت کیلومتری شهر قشم ، در نزدیکی جاده طبل-باسعیدو و در کنار روستای گوران قرار گرفته است.

سد بالاتل قشم:

یکی از جاذبه های استان هرمزگان که از دوره ساسانیان به جا مانده است سد بالاتل می باشد که در بخش شهاب از توابع شهرستان قشم و در دره کولغان قرار گرفته است. ساختمان سد با طول ۱۰۰۰ متر و عرض ۵۰۰ متر با قطعه سنگهای بزرگ و ملاط ساروج و گچ جهت ذخیره سازی آبهای دره های مجاور ساخته شده است.

سد پی پشت قشم:

در سی و هفت کیلومتری شهر قشم ، در نزدیکی روستای پی پشت و در شمال جزیره قشم سد پی پشت که از آثار دوره ساسانیان می باشد قرار دارد که تاسیسات تقسیم آب این سد تاریخی هنوز قابل مشاهده است.

در اوایل قرن دوم هجری قمری و به همت زاهدی با ایمان به نام سید خواجه برخ مشهور به پیر تم اولین مسجد در قشم ساخته شده است که بقعه شیخ نیز در گوشه همین مسجد وجود دارد. قاب تخته یکی از لنگه های در مسجد در موزه ملی میراث فرهنگی ایران باستان نگهداری می شود.

درباره مسجد روایتی دلنشین نقل شده که می گویند : اکثر بناها از جمله عبادتگاه زاهد مشهور شیخ برخ قشم در اثر زلزله ای ویرانگر با خاک یکسان شدند ، بعدها کشتی بانی که از آفریقا آمده بود در دریا دچار طوفانی سخت می شود و نزد خود نذر می کند که اگر نجات یابد مسجد شیخ برخ را بازسازی کند. پس از آن کشتی او نزدیک روستا به گل می نشیند و او از چوب های دکل کشتی مسجد شیخ را بازسازی کرده و به خط نسج خام نام شیخ و تاریخ تجدید بنا را بر ورودی آن حک می کند.

از جمله مسجد های مشهور قشم که در روستای هلر واقع شده، مسجد قبا می باشد. معماری استثنایی، رنگ ها، طرح و نقشه این مسجد سبب شده که همچون نگینی در جنوب ایران بدرخشد. گنبدهای هم اندازه در تناسب با نقشه و طرح که با مجموعه بنای اصلی هماهنگ شده اند، شکوه فزاینده ای به مسجد بخشیده و معنویت آن را دو چندان می کند. ساختمان اصلی به کمک اختلاف سطح، از شالوده بنا و فضای پیرامون فاصله گرفته. در سطح زیرین حیاط ، برکه آبی وجود دارد که در فضای داخلی آن کرسی های چوبی برای وضو گرفتن در نظر گرفته شده تا نمازگزاران ضمن وضو گرفتن از فضای روحانی حیاط هم لذت ببرند.

در بخش مرکزی شهر مسجد جامع قشم قرار دارد که یکی از قدیمی ترین و بزرگترین مساجد قشم می باشد. بنا بر تحقیقات به عمل آمده ، این مسجد از آثار صوغیه همسر حاکم وقت آن زمان بوده و در سال ۱۲۰۲ هجری قمری بنا شده است. در مرکز شبستان مستطیلی شکل مسجد ۱۶ ستون در دو ردیف تعبیه شده است. پوشش سقف بر روی ستون های شانزده گانه و به کمک قوس های تیره دار و دیوارهای دو طرف تعبیه شده است. محراب و منبر مسجد در وسط دیوار و در داخل حیاط طویل آن قرار گرفته است. این مسجد چندین بار مرمت و بازسازی شده و در حال حاضر نیز در اعیاد مذهبی جشن های مذهبی و در روزهای جمعه نماز جمعه در آن برگزار می گردد.

چاه های طلا در سی کیلومتری شمال فرودگاه بین المللی قشم و در هفتاد و شش کیلومتری شهر قشم قرار دارد. بعضی به دلیل ارزش بالای آب در جزیره قشم اما به غلط واژه طلا را به آن نسبت می دهند در حالیکه صحیح آن تلا = تل او (TAL EAU ) = تل آب و (او) به زبان پارسی قدیم و فرانسه امروزی به معنای آب می باشد. بادگیرهای منازل روستائی در روستای لافت ، پیش از همه چشم مشتاقان دیدار از جزیره قشم را به خود جلب می نماید. بعد از آن به محض ورود به روستای لافت و در کنار قلعه نادری حلقه های متعدد چاه آب در داخل گودال دامنه کوه وجود دارد که حکایت از تکنولوژی ذخیره آب پارسیان عهد هخامنشی و زرتشتیانی دارد که در جزیره قشم می زیسته اند. تعداد چاه‌ها بيش از پنجاه الى شصت حلقه است که عموماً آب دارند مگر آنها که از گل و لاى انباشته شده و باید لاى‌روبى شوند .تکنولوژی چاه و قنات کنی تا آنجا که روشن است خاص زرتشتیان و گبریان بوده است.

مردم این منطقه از قشم برای ذخیره آب زلال باران با زحمت زیاد در دل سنگ های شیستی چاه هایی حفر کرده اند. آب باران توسط تل مشرف بر این چاه ها که سطحی سنگی مرجانی دارد به گودال محل چاه ها هدایت می شود و چون کف چاه ها به لایه های گچی ختم می شود ، آب برای مدتی طولانی نسبتا سالم و خنک در آن باقی می ماند. چندين درخت کهن ، ساقه‌هاى پيچ در پيچ و گره خورده و قطور خود را درون سنگ ها فرو برده‌اند تا ريشه‌شان را به آب برسانند. مردم منطقه اين درختان و چاه‌ها را مقدس شمارده و در کنار چاه‌ها و زير سايه درختان قربانى مى‌کنند و بر شاخه‌هاى کهن‌ترين درخت با پارچه‌هاى سبز دخيل بسته‌اند. گفته می شود تعداد چاه های طلا به تعداد روزهای کبیسه یک سال شمسی ۳۶۶ حلقه بوده و در گذشته در هر روز از سال درپوش یکی از آنها را باز و از آن استفاده می کردند.
دو اثر تاریخی برج دیده بانی در بالای چاه های طلا وجود دارد که از قرن هفدهم به جا مانده اند ، لیکن بیش از همه در روستای لافت قشم بادگیرهای خانه های روستایی در دو جبهه خیره کننده است که از نظر فناوری تهویه هوا در نقاط گرمسیری در نوع خود بی نظیر است.

غار خربز (خربس Xarbez) قشم

روستای خربز در منطقه ای وسيع که اطراف آن را تپه‌هاى کوتاه و بلند مرجانى به شکلی دایره وار پوشانيده‌اند ، در فاصله ۱۰ کيلومترى غرب شهر قشم قرار گرفته است. اين روستا حداقل تا زمان ساسانيان و در حدود هزار و چهارصد سال قبل مکانى آباد و محل تردد کشتى‌بانان و گردشگران بوده است. خربس واژه‌اى است که در زبان پهلوى مى‌توان از آن نشان يافت.
غارهای خربس در جاده مجاور ساحل جنوبی بر سینه کوهی مشرف به دشت میانکاسه و دریا قرار دارد. خربس که بر اثر گرداب و تخلیه ماسه ها از حفره سنگها به وجود آمده جزو غارهای دریایی محسوب می شود. در دوره های پیش از اسلام با افزودن بر وسعت غار و تالارها و دهلیزهای انشعابی به احتمال زیاد از آن به عنوان پناهگاه به هنگام یورش دشمن استفاده می شده است. غارهاى خربس را به لحاظ شکل و ساختار با دخمه‌هاى لرستان ، آذربايجان ، بوشهر ، کردستان ، شوشتر و اهواز میتوان مقايسه نمود. اين غارها همراه با ديگر پديده‌ها ، کوه‌ها و همچنین خود جزيره قشم که از پديده‌هاى کهن زمين‌شناختى به شمار مى‌روند ، ادامه چين‌خوردگى‌هاى رشته کوه‌هاى زاگرس می باشند که در هزاره‌هاى گذشته از زير آب بیرون آمده اند.
در دشت میانکاسه خربس گورهای کهن نیز وجود دارد. وقتى در مياندشت خربس رو به شمال بايستيم ، آثار قلعه مخروبه‌اى از جنس سنگ را مى‌بينيم که گمان مى‌رود در دوران های بعدی ( از صفويه به بعد ) آن دیوارها را چندین بار بازچين کرده و دوباره فروريخته اند. در فاصله‌اى نه چندان دور از غارهاى خربس ، در جلو همين قلعه ، گورستانى قديمى و وسيع وجود دارد که هم گورهاى پيش از اسلام و هم بعد از اسلام در آن به چشم می خورد.

از قدیم الایام اهالی قشم با ساختن سد و آبگیر در تنگه ها آب های شیرین فصل بارانی را جمع آوری نموده و به تدریج به مصرف شرب و کشت می رسانده اند زیرا آب شیرین برای نوشیدن انسان و حیوان و نیز رویش گیاه ارزش بسزایی دارد.سد پی پشت یکی از سدهای تاریخی و دیدنی قشم است.در سالهای اخیر در پشت سد ماهی کپور ریخته اند که تکثیر شده و گاه مردم به ماهیگیری در آن می پردازند. تاسیسات تقسیم آب آن که از دوره ساسانی باقی مانده است در مدخل تنگه هنوز جلب نظر میکند.

یکی از آبگیرهای دیدنی جزیره قشم سد گوران است که در کنار روستایی به نام گوران ( گبران: زرتشتیان ) قرار دارد و از روستاهای کهن قشم به شمار می رود و کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که قسمت بالا و تاج سد از دوره ساسانی و پر و پی اولیه آن از دوره هخامنشی می باشد.

برهوتى به طول تقريبى هفت کيلومتر و عرض تقريبى پنج کيلومتر که هيچ پوشش گياهى در آن وجود ندارد و گويى از حيات و عناصر حياتى بويى نبرده است در ساحل جنوبى قشم قرار دارد که به کاسه سلخ موسوم است.

تپه‌ ماهورهاى متداخل و گسترده‌اى که در اعصار گذشته از زمين جوشيده و در همان حال سفت و بسته شده تشکيل هزاران تپه کوچک و بزرگ مخروطى شکل و اشکال فرسايشى را داده‌اند.همچنین يک چشمه شفابخش گوگرد در داخل برهوت از زمين مى‌جوشد.اين عوامل نشان دهنده آنست که مخازن عظيم نفت و گاز در لايه‌هاى زيرين در منطقه برهوت سلخ وجود دارد.
جذابيت شگرف این منطقه (گرچه کمتر از ساير جاهاى جزيره بازديدکننده دارد) مى‌تواند تفکرى عميق را براى انسان به ارمغان آورده و پناهگاهی امن را برای عاشقان سکوت و آرامش پدید آورد ، آرامش و سکوتی که گه‌گاه با صداى بال زدن عقاب معروف و بزرگ قشم مى‌شکند.

گونه ای کمیاب از لاک پشت های دریایی لاک پشت پوزه عقابی میباشد که در جزایر قشم، هنگام، هرمز و هندورابی زندگی و زاد و ولد می کند و در سال های اخیر تعداد این لاک پشت ها محدود شده است.دلیل این نام گذاری پوزه جانور است که به شکل منقار عقاب درآمده تا بتواند غذای اصلیش یعنی اسفنج دریایی را از لابه لای مرجان ها بیرون بکشد ، از همین رو به پوزه عقابی معروف گشته است.مصرف و تجارت گوشت لاک پشت و لاک آن رایج نیست ، اما فروش و مصرف خوراکی تخمش به دلیل اعتقاد به ارزش دارویی و غذایی بسیار رایج بوده است ، به طوری که گاهی دیده شده در اطراف لانه ای که لاک پشت مادر در حال تخم گذاری است ، گروهی از مردم حلقه زده و منتظر هستند تا تخم ها را بردارند و گاه برای جمع آوری تخم های آنان ، لاک پشت مادر را با چرخ دستی به گوشه ای دیگر می رانند.

حیات وحش دریایی قشم

آب های جزیره قشم از انواع ماهی غنی است.به طور کلی در جزیره قشم یازده گونه خرچنگ از سه خانواده وجود دارد.لاک پشت سبز در تنگه خوران و شرق لافت در آب های جزیره قشم ، هنگام و لارک دیده می شود و ساحل شنی در شرق کانی و در قسمت جنوب شرقی جزیره یک مکان دلخواه برای لاک پشت های دریایی است.دولفین بینی بطری نیز از عمده پستانداران منطقه است.

جزیره ناز که در نزدیکی سواحل شرقی قرار گرفته و حدود یک کیلومتر از ساحل فاصله دارد یکی از زیبایی های جزیره قشم می باشد که دارای دیواره های صخره ای به ارتفاع ۵ تا ۱۰ متر ، فاقد ساحل شنی و دارای سطحی تخت و مسطح است. ساحل شنی قشم مقابل جزیره ناز قرار دارد که مکان مناسبی برای تغذیه پرندگان دریایی و ماهیگیران بومی می باشد. جزیره ناز به هنگام غروب بسیار دیدنی و زیباست.

این جزیره مسکونی نبوده و ماهیگیران محلی، چند سایبان و مکان استراحت از پلاستیک و چوب به صورت موقت برای استراحت در زمان ماهیگیری در آن احداث نموده اند. با پس روی کامل آب دریا در زمان جزر ، برای مدت کوتاهی باریکه ای از خشکی ساحل قشم را به جزیره ناز متصل می کند.