قبل از سلطنت شاه عباس” آلفونسو آلبركرك ” دریانورد پرتغالی جزاير دهانه خليج فارس را تصرف كرده و از اين طريق بر راه بازرگاني دريايي بين هند و اروپا تسلط يافت و در سال ۱۵۰۷ میلادی به فرمان وی قلعه ای به عنوان دژ نظامی و اعمال تسلط و حاکمیت و کنترل ترافیک دریایی منطقه هرمز و خلیج فارس در جزیره قشم احداث شد ، که امروزه به قلعه پرتغالی ها معروف است. چيرگي پرتغاليها براين آبراه مهم دريايي ۱۱۰ سال به طول انجامید.

سرانجام این دژ و ديگر پايگاهها در دهانه خليج فارس در سال ۱۶۲۳ ميلادي توسط یکی از سرداران صفوي به تصرف در آمده و ايرانيان تا به امروز براين آبراهه پر ارزش منطقه مسلط هستند .

در ۱۳۰ كيلومتري شهر قشم و در بندر باسعيدو قبرستان انگلیسی ها قرار دارد که از آن تنها قبر شماري از ماموران دولت انگليس ، قلعه كوچك ساحلي ، دكل ديدباني ، اسکله سنگی و توپ باقي به جا مانده است که در زمان فتحعلی شاه محل زندگي شماري از انگليسي ها بوده است. وجود يک ستون يادبود که همچنان تا به امروز به يادگار مانده است علاوه بر سنگ گورهاى قديمى و شکسته از جمله موارد ديدنى اين قبرستان است. البته چنين که پيداست بيشتر قبرها ويران و نبش شده و سنگ نبشته‌هاى اين بنا را نيز شکسته‌اند.

آب شرب در جزیره قشم برای نوشیدن انسان ، حیوانات و گیاهان ارزش بسزا و حیاتی دارد و به همین دلیل از ادوار قدیم با ساخت سد در راه ها ، دره ها و تنگه ها آب های شیرین فصل بارانی را جمع آوری نموده و به تدریج به مصرف کشت و شرب می رساندند.

سد گوران قشم:

این سد که سنگ بنای اولیه آن به دوران هخامنشیان و گوران (زرتشتیان یا گبران) مربوط می شود ، در هفتاد و هشت کیلومتری شهر قشم ، در نزدیکی جاده طبل-باسعیدو و در کنار روستای گوران قرار گرفته است.

سد بالاتل قشم:

یکی از جاذبه های استان هرمزگان که از دوره ساسانیان به جا مانده است سد بالاتل می باشد که در بخش شهاب از توابع شهرستان قشم و در دره کولغان قرار گرفته است. ساختمان سد با طول ۱۰۰۰ متر و عرض ۵۰۰ متر با قطعه سنگهای بزرگ و ملاط ساروج و گچ جهت ذخیره سازی آبهای دره های مجاور ساخته شده است.

سد پی پشت قشم:

در سی و هفت کیلومتری شهر قشم ، در نزدیکی روستای پی پشت و در شمال جزیره قشم سد پی پشت که از آثار دوره ساسانیان می باشد قرار دارد که تاسیسات تقسیم آب این سد تاریخی هنوز قابل مشاهده است.

چاه های طلا در سی کیلومتری شمال فرودگاه بین المللی قشم و در هفتاد و شش کیلومتری شهر قشم قرار دارد. بعضی به دلیل ارزش بالای آب در جزیره قشم اما به غلط واژه طلا را به آن نسبت می دهند در حالیکه صحیح آن تلا = تل او (TAL EAU ) = تل آب و (او) به زبان پارسی قدیم و فرانسه امروزی به معنای آب می باشد. بادگیرهای منازل روستائی در روستای لافت ، پیش از همه چشم مشتاقان دیدار از جزیره قشم را به خود جلب می نماید. بعد از آن به محض ورود به روستای لافت و در کنار قلعه نادری حلقه های متعدد چاه آب در داخل گودال دامنه کوه وجود دارد که حکایت از تکنولوژی ذخیره آب پارسیان عهد هخامنشی و زرتشتیانی دارد که در جزیره قشم می زیسته اند. تعداد چاه‌ها بيش از پنجاه الى شصت حلقه است که عموماً آب دارند مگر آنها که از گل و لاى انباشته شده و باید لاى‌روبى شوند .تکنولوژی چاه و قنات کنی تا آنجا که روشن است خاص زرتشتیان و گبریان بوده است.

مردم این منطقه از قشم برای ذخیره آب زلال باران با زحمت زیاد در دل سنگ های شیستی چاه هایی حفر کرده اند. آب باران توسط تل مشرف بر این چاه ها که سطحی سنگی مرجانی دارد به گودال محل چاه ها هدایت می شود و چون کف چاه ها به لایه های گچی ختم می شود ، آب برای مدتی طولانی نسبتا سالم و خنک در آن باقی می ماند. چندين درخت کهن ، ساقه‌هاى پيچ در پيچ و گره خورده و قطور خود را درون سنگ ها فرو برده‌اند تا ريشه‌شان را به آب برسانند. مردم منطقه اين درختان و چاه‌ها را مقدس شمارده و در کنار چاه‌ها و زير سايه درختان قربانى مى‌کنند و بر شاخه‌هاى کهن‌ترين درخت با پارچه‌هاى سبز دخيل بسته‌اند. گفته می شود تعداد چاه های طلا به تعداد روزهای کبیسه یک سال شمسی ۳۶۶ حلقه بوده و در گذشته در هر روز از سال درپوش یکی از آنها را باز و از آن استفاده می کردند.
دو اثر تاریخی برج دیده بانی در بالای چاه های طلا وجود دارد که از قرن هفدهم به جا مانده اند ، لیکن بیش از همه در روستای لافت قشم بادگیرهای خانه های روستایی در دو جبهه خیره کننده است که از نظر فناوری تهویه هوا در نقاط گرمسیری در نوع خود بی نظیر است.

غار خربز (خربس Xarbez) قشم

روستای خربز در منطقه ای وسيع که اطراف آن را تپه‌هاى کوتاه و بلند مرجانى به شکلی دایره وار پوشانيده‌اند ، در فاصله ۱۰ کيلومترى غرب شهر قشم قرار گرفته است. اين روستا حداقل تا زمان ساسانيان و در حدود هزار و چهارصد سال قبل مکانى آباد و محل تردد کشتى‌بانان و گردشگران بوده است. خربس واژه‌اى است که در زبان پهلوى مى‌توان از آن نشان يافت.
غارهای خربس در جاده مجاور ساحل جنوبی بر سینه کوهی مشرف به دشت میانکاسه و دریا قرار دارد. خربس که بر اثر گرداب و تخلیه ماسه ها از حفره سنگها به وجود آمده جزو غارهای دریایی محسوب می شود. در دوره های پیش از اسلام با افزودن بر وسعت غار و تالارها و دهلیزهای انشعابی به احتمال زیاد از آن به عنوان پناهگاه به هنگام یورش دشمن استفاده می شده است. غارهاى خربس را به لحاظ شکل و ساختار با دخمه‌هاى لرستان ، آذربايجان ، بوشهر ، کردستان ، شوشتر و اهواز میتوان مقايسه نمود. اين غارها همراه با ديگر پديده‌ها ، کوه‌ها و همچنین خود جزيره قشم که از پديده‌هاى کهن زمين‌شناختى به شمار مى‌روند ، ادامه چين‌خوردگى‌هاى رشته کوه‌هاى زاگرس می باشند که در هزاره‌هاى گذشته از زير آب بیرون آمده اند.
در دشت میانکاسه خربس گورهای کهن نیز وجود دارد. وقتى در مياندشت خربس رو به شمال بايستيم ، آثار قلعه مخروبه‌اى از جنس سنگ را مى‌بينيم که گمان مى‌رود در دوران های بعدی ( از صفويه به بعد ) آن دیوارها را چندین بار بازچين کرده و دوباره فروريخته اند. در فاصله‌اى نه چندان دور از غارهاى خربس ، در جلو همين قلعه ، گورستانى قديمى و وسيع وجود دارد که هم گورهاى پيش از اسلام و هم بعد از اسلام در آن به چشم می خورد.

از قدیم الایام اهالی قشم با ساختن سد و آبگیر در تنگه ها آب های شیرین فصل بارانی را جمع آوری نموده و به تدریج به مصرف شرب و کشت می رسانده اند زیرا آب شیرین برای نوشیدن انسان و حیوان و نیز رویش گیاه ارزش بسزایی دارد.سد پی پشت یکی از سدهای تاریخی و دیدنی قشم است.در سالهای اخیر در پشت سد ماهی کپور ریخته اند که تکثیر شده و گاه مردم به ماهیگیری در آن می پردازند. تاسیسات تقسیم آب آن که از دوره ساسانی باقی مانده است در مدخل تنگه هنوز جلب نظر میکند.

یکی از آبگیرهای دیدنی جزیره قشم سد گوران است که در کنار روستایی به نام گوران ( گبران: زرتشتیان ) قرار دارد و از روستاهای کهن قشم به شمار می رود و کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که قسمت بالا و تاج سد از دوره ساسانی و پر و پی اولیه آن از دوره هخامنشی می باشد.

مشرف بر دریا و سد خاکی بالاتل تپه های کولغان قشم قرار دارند که دارای زیبایی و چشم انداز بسیار جالبی می باشند. آبراه ها با دیوارهای سنگی و آثار معماری بسیار دیدنی به طول بیش از صد متر در قسمت بالای تپه ها باقی مانده اند.قبرستان منظمی با قبرهایی به فاصله دو متر از یکدیگر در دو ردیف در قسمتی از این تپه ها وجود دارد. نشانه های باقی مانده از اتاقک های به جا مانده در این منطقه از قشم، گویای آن است که این محل احتمالا بازاری با رونق بسیار بوده است. در کنار ویرانه های به جا مانده مکانی وجود دارد که عده ای از اهالی بومی منطقه معتقدند این مکان نیایشگاه ناهید بوده است و در میان سه حوض حفر شده در داخل سنگ قرار گرفته که بزرگ ترین آنها دوازده متر طول و چهار متر عرض دارد.

غار نمک یا نمکی قشم در فاصله نود کیلومتری جزیره قشم و در بخش انتهایی جنوب غربی قشم و تقریبا به موازات ساحل جنوبی در کوه گنبدی شکل به ارتفاع ۲۴۱ متر از سطح دریا قرار گرفته است.

تاکنون بيش از شش هزارمتر از اين غار‌ها شناسايى و به عنوان طولانی‌ترين غار نمکى جهان شناخته شده است.
کشف اين غار نمکى با کمک و همکارى مهندسان زمين‌شناس جمهورى چک انجام گرفت و هم اکنون گروه تحقيقاتى از کشور ایران و جمهورى چک در حال فعاليت در اين غار براى کشف نقاط ديگر آن هستند.
وجود رگه های سفید نمک بر بدنه این کوه از دور منظره ای جالب و دیدنی را نمایان می سازد .
دهانه غار نمک قشم از جاده همجوار ساحل دریا حدود ۲ کیلومتر فاصله دارد که توصیه می شود با پای پیاده پیموده شود. درون غار نمک به ویژه در اعماق آن، تاریک بوده و برای مشاهده استالاکیت های بلورین نمک و قندیل های مرمرین و بلورین در اشکال مختلف که منظره ای بدیع به وجود آورده اند نیاز به چراغ قوه پرنور دارید.
غار نمکدان”سدام” در سرزمين‌هاى اشغالى فلسطين با طول ۵ هزار و ۶۷۴ متر به عنوان نخستين غار نمکى طويل جهان معرفى گردیده بود تا این که غار نمکی قشم کشف گردید.
به گفته ناصر اسدى، کارشناس زمین ‌شناسى شيراز، بخش اعظم جزيره هرمز که بر خلاف جزيره قشم، محدود است از گنبد نمکى تشکيل شده است.سن اين نمک‌ها به دوره پيش از کامبرين رسيده و بالغ بر ۵۷۰ ميليون سال قدمت دارند.اما گنبدهاى نمکى و ظهور آنها در اين منطقه پديده‌هاى جوان‌ و جديدتر می باشند، به طورى که برخى از اين غارها در حدود شش هزار سال سن دارند.

طریقه شکل‌گيرى نمک‌هاى غار :

در دوران گذشته نمک‌ها به صورت يک لايه بودند که با گذشت زمان برآمده شده و تحت اثر خاصيت شناورى با توجه به آن که وزن حجمى آنها از وزن سنگهاى اطراف کمتر است، آنها را کنار زده و به سمت بالا حرکت می کنند و در مسير خود يکسرى از سنگ‌هاى بسيار قديمى تر را از چند کيلومتر زيرزمين به روى سطح زمين مى‌آورند و مى‌توانند اطلاعات بسيار مفيدى را از گذشته زمين شناسى منطقه به زمين‌شناسان ارايه کنند.
این غارها و گنبدهاى نمکى موجود در جزاير قشم و هرمز علاوه بر اين که از پديده‌هاى منحصر به فرد در علم زمين‌شناسى محسوب مى‌شوند ، يکى از ثروت‌هاى ملى کشورمان ایران می باشد و به تمامى نسل‌ها تعلق داشته و بايد مورد حفاظت قرار بگيرند.

گنبد نمکى نمکدان

يکى از مهمترين جاذبه‌هاى اکوتوريسمى جزيره قشم گنبد نمکی نمکدان می باشد.تنها گنبد نمکى در جزيره قشم که از ميان دماغه جنوب، تا قديس سلخ و دماغه شمال غربى تا قديس باسعيدو بالا آمده است گنبد نمکى نمکدان می باشد که با قطری در حدود ۷× ۵/۶ کيلومتر در نقشه تقريبا دايره‌اى شکل دیده می شود.بام گنبدى داراى ديواره بسيار پرشيب و توپوگرافى نامنظم می باشد.غارهاى نمکى در بخش جنوبى گنبد نمکى نمکدان قرار دارد که ارتفاع آن‌ها تا ۲۰ متر نيز می رسد.
قنديل‌هاى فراوان که با گذشت زمان در اثر نفوذ آب تغيير شکل مى‌دهند سقف غار را پوشانده اند.نفوذ آب در غارها و رطوبت هوای جزیره سبب فروچکیدن آب نمک اشباع شده بر بدنه قندیل ها شده و پیوسته شکل آن را تغییر می دهد. منظره این حوضچه از دور همچون برف زمستانی دیدنی است. باقی ماندن و تنفس در داخل غار نمک قشم می تواند به بهبود بیماران مبتلا به آسم و ناراحتی های تنفسی کمک کند.
از ميان غارهاى نمکى زيبا و عجيب چشمه نمکى روان است که در اثر جریان دائمی آب زير زمينى که در تمام طول سال جارى است به وجود آمده و منظره بسيار زيبا و ديدنى را ايجاد کرده است.جزيره ‌مرزى قشم با وسعت بيش ‌از هزار و پانصد کيلومتر مربع ، بزرگترين جزيره خليج فارس می باشداز دل کوه نمکدان یک جریان آب زیر زمینی دائمی می جوشد و راه را به خارج می گشاید که پس از حل کردن نمک در مسیر حرکت خود به صورت چشمه نمک در دامنه کوه ظاهر می شود و در گودال مقابل خود حوضچه ای طبیعی به رنگ سفید به وجود می آورد.نمک های غار نمکی از بهترین نوع نمک خوراکی شناخته شده است و عناصری همچون منیزیم در ترکیب آن وجود دارد به همین دلیل می تواند به عنوان نمک طبی کاربرد داشته و برای مصرف ورزشکاران حرفه ای به صورت کپسول مصرف شود.